De Grenspalen van Heiloo

Als men over een monument spreekt, denkt men meestal aan een gebouw. Er zijn echter ook andere objecten die als monument kunnen worden aangemerkt, eveneens in Heiloo. Voorbeelden
daarvan zijn grenspalen. Grenspalen zijn normaal gesproken markeringspunten op rijks-, provincie- en gemeentegrenzen. Er zijn ook grenspalen die dienst doen als afbakening voor waterschappen, polders, landgoederen en jachtgebieden. Zij zijn bedoeld als begrenzing van rechtsgebieden en als afpalingspunten van allerlei soorten particuliere en overheidseigendommen.

Grensaanduiding in de geschiedenis

Ergens in de ontwikkeling van de menselijke beschaving moet men zijn begonnen de grenzen van het eigen territorium aan te geven met stenen of palen. De eerste bewijzen daarvan zijn
te vinden in de Egyptische en Assyrische geschiedenis. Farao Echnaton (14e eeuw v. Chr.) liet 14 grensstenen uithakken in de rotsen rondom zijn nieuwe hoofdstad Achet-Aton. In de vorige eeuw werden in het grensgebied van het oude Babylonië en Assyrië 67 grensstenen opgegraven. Ze bevatten onder andere vloekspreuken voor degenen die de stenen wilden verzetten en zegespreuken voor hen die de grenzen eerbiedigden. In het boek Job, dat in 600 jaar v. Chr. al bekend was, hoofdstuk 24 staat: ”Er zijn er, die grensstenen verzetten, de kudden roven en ze weiden”. In Deuteronium 27 vers 17 is te lezen: ”Vervloekt is hij, die de grensscheiding van zijn naaste verlegt”. In Deuteronium 19 vers 14 staat: ”Gij zult de grensscheiding van uw naaste, die de voorvaderen hebben vastgesteld, niet verleggen” en in Spreuken 22 vers 28: “Verleg de aloude grenzen niet die uw vaderen vaststelden”. Hieruit mag men concluderen dat het plaatsen van grensscheidingen een oud gebruik is. Verondersteld mag worden dat zij zelfs juridische status hadden (het verplaatsen ervan werd gelijkgesteld met een misdrijf) en zeker een belangrijke plaats innamen bij gebiedsaanduidingen.

Grenspalen in Nederland

Grenspalen, ook wel scheipalen genoemd, zijn dus markeringspunten van een grensgebied. Grensgebieden werden vroeger vooral bepaald door watergangen, wegen, bomen, houten palen of hekken en in bepaalde gevallen dus ook door grenspalen. Een grensscheiding wordt ook weleens een limietscheiding of banscheiding genoemd. Grensgebieden zijn gebieden waarover de juridische bevoegdheid van een ambtenaar zich uitstrekte. De eerste gegevens over het plaatsen van houten grenspalen in Nederland dateren uit begin 14e eeuw. In de 16e eeuw was sprake van de eerste stenen palen. Tot begin 19e eeuw werd een grensgeschil meestal onderling geregeld of een ruzie hierover werd bijgelegd. In veel gevallen werd dit vervolgens bekrachtigd met het oprichten van een of meer grenspalen.
Eigenlijk is het plaatsen van een grenspaal, groot of klein, eenvoudig uitgevoerd of rijk geornamenteerd en geprofileerd, geen probaat middel om een grens te beschermen. Soms is het een uiting van waardigheid van een landgoedbezitter of van voornaamheid van een landheer. De vroegere grenzen waren niet altijd logisch. Waarschijnlijk dateerden zij vaak uit de middeleeuwen en waren het parochiegrenzen. De gebieden waren bezittingen en de grenzen hiervan waren nog in de 18e eeuw, op een enkele uitzondering na, niet behoorlijk te boek gesteld.
Na 1815, na de Franse overheersing, werden grenzen door landmetingen nauwkeurig vastgesteld. Dit duurde tot 1830.
Over de grensafscheiding met België is het volgende te vertellen. Na de val van Napoleon werd in 1815 tijdens het “Weense congres” bepaald dat de zuidelijke Nederlanden (nu België) en de noordelijke Nederlanden samen het “Koninkrijk der Verenigde Nederlanden” zouden vormen, met Willem I als koning. In 1830 vond de Brusselse opstand plaats die heeft geleid tot de wording van het koninkrijk België, dat pas in 1839 door Willem I werd erkend. Dit leidde later tot het plaatsen van de karakteristieke grenspalen tussen Nederland en België in 1843. Het zijn gietijzeren palen,
obeliskvormig, met een totale lengte (onder- en bovengronds) van 2,5 meter. De palen dragen de wapens (leeuwen) van Nederland en België. De grenspalen dragen het jaartal 1843 en een volgnummer. Op de grens van Nederland met België en Duitsland staan tezamen meer dan 1300 grenspalen.
In 1851 ontwierp Thorbecke de onteigenings- en gemeentewet. In deze wet werd verordend dat vele gemeenten moesten worden samengevoegd. Door de aanleg van wegen, wegverbredingen of dijkverzwaringen verdwenen veel grenspalen. Ook zijn ze door werkzaamheden verwoest en ten slotte verwijderd of door mensen meegenomen. Over het ontstaan en de geschiedenis van
-lokale- grenspalen in Nederland zijn bijna geen bijzonderheden bekend. De oorzaak hiervan is dat brieven en akten verdwenen als er geen waarde aan werd gehecht.
Ook door branden en oorlogshandelingen verdween veel informatie. Daarnaast is een groot aantal voor dit onderwerp belangrijke archieven (nog) niet geïnventariseerd.

Gebruikte materialen bij de grenspalen
De meeste grenspalen zijn vervaardigd uit grijsblauwe hardsteen. In Oost-Nederland vindt men voornamelijk gele zandstenen palen en aan de Belgische grens dus vooral gietijzeren palen.
Grijsblauwe hardsteen is een kalksteen met een blauw grijze kleur die wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van zeer veel resten crinoïden. Crinoïden zijn kleine skeletjes van zeelelies. Zeelelies zijn diertjes die op de bodem van ondiepe zeeën leven. Bij het afsterven bleef hun kalkskelet op de bodem achter en samen met een calcietafzetting, die het geheel aan elkaar smeedde, vormde zich in de loop van honderden jaren de blauwe hardsteenlaag.
Er zijn ook grenspalen van Naamse steen. Naamse steen is een soort kalksteen die gewonnen wordt uit de kalksteengrotten bij Vinalmont in de provincie Luik en de provincie Namen in België. Deze natuursteen bestaat voor 90% uit calciumcarbonaat en bestaat in twee kleurnuances: blauwzwart-grijs en blauwbruingrijs. Evenals bij de blauwe hardsteen kunnen er af en toe witte aderen (spieren) en witte plekken voorkomen. Fossielen zijn hierin niet aanwezig.

De grenspalen in Heiloo

De grenzen van Heiloo werden in belangrijke mate bepaald door waterlopen en grenspalen. Over het plaatsen van grenspalen door de gemeente is niet veel bekend.
Volgens de archieven van de gemeente Heiloo verzocht de gemeente Limmen in een brief, gedateerd 21 juli 1911, de grenspalen aan de Oosterzijweg, Hoogeweg,
Rijksstraatweg en Westerweg te restaureren en een ontbrekende paal aan de Kapelweg te plaatsen, inclusief het maken van een kostenopgave. In de archieven is geen antwoord op dit verzoek gevonden.
De grenspalen moeten hun oorsprong hebben in de periode van voor 1821. Op 22 juni 1821 vond voor Heiloo de officiële grensbepaling plaats in het kader van het opzetten van het kadaster. Dit vond plaats door middel van de aanwijzing van de grens aan de officieel daarvoor aangestelde “Landmeter – Deliminateur” J.P. van Vladeracken, de schout, en twee dorpelingen als aanwijzers, te weten H.Mulder en J.Smit. Dit betekende dus ook het definitieve einde van de formele status van de grenspalen van voor die tijd.

Plattegrond met aanduiding van grenspalen

De nog in Heiloo aanwezige grenspalen bevinden zich op de volgende plaatsen (zie plattegrond):
– op de hoek Kennemerstraatweg – Heilooër Tolweg (1 en 2);
– op de Kennemerstraatweg op de grens met Limmen (9);
– op de Vennewatersweg op de grens met Egmond Binnen (5);
– op de Boekelermeerweg op de grens met Alkmaar *. Dit is de grenspaal die voorheen op de hoek Kennemerstraatweg – Heilooër Dijk stond en daarna werd verplaatst naar de Kennemerstraatweg bij huisnummer 134.
– op de Kanaalweg bij huisnummer 21 op de grens met Akersloot. Deze grenspaal stond voorheen in het weiland van de Boekel (13 of 14).

In het verleden waren er meer grenspalen ter afbakening van de grens van Heiloo.
Zij stonden op de volgende plekken:
– op de hoek Kennemerstraatweg – Heilooër Dijk (3)*;
– op de hoek Kennemerstraatweg – Heilooër Tolweg (4)*;
– op de Boekelermeerweg ter hoogte van nummer 20 (12)

* Dit betreft een en dezelfde ronde grenspaal die telkens werd verplaatst en enige tijd in depot bij de gemeente Alkmaar lag.

Andere grenspalen waren als volgt geplaatst:
– op de grens Heiloo – Alkmaar aan het eind van de Boekel (nu Alkmaar) (14);
– op de grens Heiloo – Alkmaar tussen de Boekel en de Boekelermeerweg (13);
– op de grens Heiloo – Akersloot (11);
– op de Oosterzijweg op de grens Heiloo – Limmen (10);
– op de Hoogeweg op de grens Heiloo – Limmen (8);
– op de Westerweg op de grens Heiloo – Limmen (6);
– op de Kapelweg op de grens Heiloo – Limmen – Spoorlijn (7). Dit grenspaaltje bevindt zich nu in het Historisch Museum Heiloo.

Bijzonderheden van de grenspalen van Heiloo
De vierkante grenspaal op de hoek van de Kennemerstraatweg – Heilooër Tolweg is te vinden aan de zuidwestzijde van het kruispunt van de Kennemerstraatweg met de Heilooër Tolweg, op de grens met Alkmaar. Vroeger stond deze paal op de Regulierslaan naast het laatste huis op de hoek van de Heilooër Tolweg aan de zijde van Alkmaar. Dit huis is later gesloopt. De grenspaal is waarschijnlijk door de gemeente Alkmaar geplaatst en
de paal bevat het wapen van Alkmaar.

De grenspaal op de Kennemerstraatweg op de grens met Limmen.
Deze grenspaal staat ter hoogte van het voormalige “Kwartje Koffie” aan de oostzijde van de weg. Na de gemeentelijke herindeling met de gemeente Limmen op 1 januari 2002 is deze grenspaal eigendom geworden van de gemeente Castricum. Deze grenspaal is sinds 12 april 1994 een beschermd provinciaal monument.
Zowel de gemeente Castricum als de gemeente Heiloo namen de verantwoordelijkheid voor het onderhoud dat moet worden gepleegd. Zij hebben dit recentelijk ook gedaan toen deze paal in 2008 werd gerestaureerd. Het betreft hier een paal met een rijke Lodewijk XV-versiering (rococostijl).

De grenspaal op de Vennewatersweg op de grens met Egmond-Binnen.
In de 18e eeuw liet de heer der Egmonden eenzijdig diverse palen plaatsen, waaronder deze grenspaal. De paal is nu eigendom van de gemeente Bergen. Het betreft een 2,5 meter hoge grenspaal van Naamse steen met puntige kop. Rechts daarop vind men het gekeperde wapen van het baljuwschap der beide Egmonden. Het andere (gekartelde) wapen is van de Heer der drie Egmonden en Rinnegom, jonkheer Hercules van Foreest (1738-1793). Bijzonder is dat de twee wapens zijn niet tegenover elkaar geplaatst zijn maar twee zijden naast elkaar.

De grenspaal op de Hoogeweg op de grens met Limmen.
Deze paal staat op gelijke hoogte met de grenspaal op de Kennemerstraatweg en de vroegere paal aan de Oosterzijweg. Het betreft een achthoekig hardstenen hulppaaltje waarop aan de Limmense zijde de hoofdletter L en aan de andere kant de H van Heiloo staat.

De grenspaal aan de Boekelermeerweg (12), ter hoogte van nr. 20
Deze ronde grenspaal stond oorspronkelijk op de hoek Kennemerstraatweg – Heilooërdijk (3) en is in verband met de grenscorrectie van 1 oktober 1972 eerst verplaatst naar de hoek Kennemerstraatweg – Heilooër Tolweg (4) op de grond van perceel nummer 134 op de Kennemerstraatweg. Vervolgens is deze in 1998, alweer na een grenscorrectie, verplaatst naar de Boekelermeerweg. Er gaat een verhaal dat hier, weliswaar aan de verkeerde kant van de weg, een eenvoudig laag grenspaaltje heeft gestaan.
In verband met de aanleg van het industrieterrein De Boekelermeer is de paal daar weer weggehaald en lag een aantal jaren in depot bij de gemeente Alkmaar. Op 8 september 2016 is de paal weer teruggeplaatst. Deze paal dateert van circa 1731 en draagt een inscriptie die verwijst naar de grenswijziging van 1 oktober 1972. Op deze plek heeft volgens een kaart uit circa 1950 overigens ook eerder een andere grenspaal gestaan.

De grenspaal op de grens Heiloo – Akersloot
Het is niet bekend waar deze paal ooit heeft gestaan. Aangezien hij is gehalveerd en tevens is gedecoreerd, heeft hij waarschijnlijk wel langs een belangrijke doorgaande route gestaan. De decoratie bestaat uit een schild met aan de ene zijde de naam Heyloo en aan de andere zijde de naam Akersloot. Deze paal zou door een boer omver zijn gereden en daarna meegenomen zijn naar zijn erf, waar de bovenste helft werd ingegraven.
In 2015 werd deze uitgegraven, gerestaureerd en in 2020 herplaatst op de Kanaalweg op de grens met Akersloot.

Kanaalweg op grens met Akersloot

De grenspaal op de Oosterzijweg op de grens Heiloo – Limmen
Deze paal is identiek aan die van de Hoogeweg. In de periode tussen 19 december 2010 en 19 januari 2011 is deze paal tijdens asfalteringswerkzaamheden verdwenen. Deze grenspaal werd in 2021gehavend in een sloot teruggevonden en eind 2022 gerestaureerd weer teruggeplaatst.

De grenspaal op de Westerweg op de grens Heiloo – Limmen.
Deze paal heeft gestaan ter hoogte van het huidige grensbord met Limmen richting Zanddijk.
Zo’n 20 jaar geleden is het restant ervan gebruikt om een hoek van het land van een boer te beschermen tegen de auto’s die daar, komend van de Zanddijk richting Heiloo, steeds de berm kapot reden. Op een gegeven moment was de paal daar verdwenen. Of de hij door iemand is weggenomen of door de gemeente meegenomen is niet bekend.

De grenspaal op de Kapelweg op de grens Heiloo – Limmen – Spoorlijn.
Deze bijzondere paal stond middenin een tuin die deels op het grondgebied van Heiloo en deels op de grondgebied van Limmen ligt. Volgens de grondeigenaar heeft een vroegere eigenaar een stukje grond van de gemeente Limmen gekocht ter vergroting van zijn perceel. Hoewel deze paal wel exact op de grens Heiloo – Limmen staat, markeert deze de eigendomsgrens (daterend uit 1865) van de grond van de spoorwegmaatschappij, of, in dit geval, de eigendomsgrens van het departement van waterstaat belast met de aanleg van staatsspoorwegen (een overheidsorgaan). SS staat hier voor de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen. Dit komt waarschijnlijk omdat de HIJSM in 1917 een belangengemeenschap met de SS aanging. In 1938 is deze grond overgegaan naar de NS, tegenwoordig ProRail. De grenspaal is waarschijnlijk gemaakt van stortbeton.

Grenspaaltjes op de Kennemerstraatweg
Vooral tussen de Stationsweg en de Zevenhuizerlaan bevinden zich een aantal eenvoudige lage vierkante paaltjes met de inscriptie RG ontdekt. RG is een aanduiding voor Rijks Grens. De Kennemerstraatweg is rond 1850 door het rijk aangelegd en werd in het verleden ook aangeduid als
Rijksstraatweg. Het is niet duidelijk of de paaltjes toen zijn geplaatst. In 1974 werd de Kennemerstraatweg overgedragen aan de gemeente Heiloo en daarmee verviel de formele functie van de paaltjes. De paaltjes stonden telkens exact op de scheiding van onder andere tuinen en de openbare weg. Bij nader onderzoek bleken tenminste 34 van deze paaltjes voor te komen aan beide zijden van de Kennemerstraatweg in Heiloo én op het stuk tot de Heilooërdijk in Alkmaar. Een paar exemplaren wordt hierbij uitgelicht. Bij de toegang van de Nijenburgerweg staan er aan beide zijden van de weg een. Bij huisnummer 462 is er een ingemetseld in de oprijlaan en voor de Willibrordusstichting staat er een aan de rand van het water. Bij huisnummer 263 staan er twee achter elkaar omdat het voetpad daar inspringt. Tussen nummer 460 en 462 staat ook nog een afwijkende paal die niet met zekerheid is te definiëren, maar ook dit is waarschijnlijk een grenspaaltje.

Besluit
Het is heel bijzonder dat sommige grenspalen wel op oude landkaarten staan vermeld en andere weer niet. Opvallend is dat er relatief veel hebben gestaan aan de zijde van Limmen en Alkmaar. De reden hiervoor laat zich raden. Het is triest te moeten constateren dat er onlangs zomaar een paar zijn verdwenen. Dit is de reden waarom de precieze plekken van twee grenspalen niet
zijn aangegeven, mede vanwege de privacy van de huidige bewoners.

Bronnen
Brief gemeente Limmen aan Gemeente Heiloo dd 21-07-1911
Straatnamenboek van Heiloo, H.Oostendorp, 2003
Grenspalen in Nederland, T. Brouwer, 1978
Heiloo voor en na Willibrord,1995

Met dank aan:
– dhr. H.Venema, gem. Castricum
– mevr. A.van Breugel, gem.Heiloo
– dhr. J.J.Dekker
– dhr. V.M.Lansink (Railtrash.net)

Auteur: Dick Slagter

Dit artikel verscheen eerder in de Heylooer Cronyck, december 2011 (herzien 03-04-2024)