Heilooerbos

Het bos
Het Heilooerbos is, net als Heiloo, gelegen op een strandwal die ca. 4000 jaar geleden is gevormd. Aan weerszijden bevinden zich weilanden die in de strandvlakten liggen .
Ten aanzien van het Heilooerbos kan men drie delen onderscheiden: het gebied rond Nijenburg ten oosten van de Kennemerstraatweg; het oorspronkelijke Heilooerbos, gelegen tussen de Kennemerstaatweg en de spoorbaan; het Overbos, gelegen ten westen van de spoorbaan.
Het Heilooerbos bestaat voornamelijk uit oud opgaand loofhout, doorsneden door rechte en slingerende wandelpaden en hier en daar een open ruimte.
Oorspronkelijk was de plek waar het Heilooerbos zich bevindt een wadachtig gebied en had water vrij spel. Later werd de grond in gebruik genomen voor de landbouw. De grens van de kleine akkertjes uit die periode werd gevormd door lage walletjes. Door het gehele bos heen zijn hier en daar nog de resten van deze wallen te zien.
De bewoning in dit gebied vond in die tijd vooral plaats op de plek van het huidige Zuiderloo en directe omgeving. Willibrordus stichtte een kerk op een plek waar zich vermoedelijk een heidens heiligdom bevond. Dit zou de plek zijn waar nu de Witte Kerk staat. Daarna ontstond in die buurt bewoning.
Het bos ontleend zijn naam aan het aangrenzende Heiloo. De naam Heilooerbos treft men pas aan nadat de bewoners van Nijenburg het bos in de tweede helft van de achttiende eeuw aanlegden en verder uitbreidden.
(De naam Heiloo was, volgens de oudste documenten die gevonden zijn, eerst Heilichloe en een eeuw later Heiligelo. Deze naam kan men relateren aan heilige leegte, heilige hoogte of open plaats in bos (op droge grond). Een open plek in het bos is dus onmogelijk omdat er toen nog geen bos aanwezig was. Een pollenonderzoek uit de jaren 80 heeft dit nog eens aangetoond.
Het Heilooerbos maakt deel uit van het Landgoed Nijenburg en is oorspronkelijk gesticht door de heren Van Egmond van de Nijenburg. Tijdens het beheer van Nijenburg door Cornelis van Foreest (die vanaf 1742 bewindvoerder werd) vonden grote bebossingen plaats. Grofweg liep deze bebossing van de Regulierslaan tot de Kerkelaan en van Huis Nijenburg tot aan de rand van het huidige Overbos. Deze bebossingen zijn terug te vinden op de “Kaart van de Plantagie van ’t Huis Nyenburg” van D. de Vries (1761).
De bebossing werd vooral gebruikt voor de houtproductie, die vooral eikenhakhout betrof, en de jacht. Met name het Overbos was steeds vrij toegankelijk.
De Kortelingen, gelegen tussen de Zandersloot – Kennemerstraatweg – Kuillaan, bleven onbebost en diende voor tuinbouw (asperges, witlof en aardbeien). De Kortelingen werden in de 20e eeuw ook gebruikt door sportverenigingen en voor evenmenten.
Een ingrijpende verandering voor het bos was de aanleg van de spoorweg in 1865. De aanleg van de stroomtrambaan langs de Kennemerstraatweg vond plaats in 1896/1897. De asfaltering van de Kennemerstraatweg vond in 1951 plaats.
In 1928 brandden enkele hectaren bos ten gevolge van vonken uit de locomotief. Tijdens de tweede wereldoorlog werd het bos drastisch uitgedund door kap ten behoeve bakkerijen, centrale keukens en ziekenhuizen.
Aan het begin van de 20ste eeuw dreigde Nijenburg en het Heilooerbos door vererving opgesplitst te worden. Daarom werd het in 1913 ondergebracht in een N.V. om het zo als geheel te borgen. De oprichting van de N.V. kon niet voorkomen dat het noordelijk deel van het bos in de jaren 20 een villadorp werd gevormd, het huidige Blockhovepark.
Ook het zuidelijke gedeelte werd bedreigd door bouwplannen, omdat dit door de N.V. financieel noodzakelijk werd geacht. Gelukkig zag de Gemeente Heiloo dit als een grote bedreiging voor het voortbestaan van het bos.
Het jarenlang onderhandelen resulteerde uiteindelijk in verkoop van 71 ha bos aan de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten. Het was vooral jonkheer Herpert van Foreest die op deze manier wilde voorkomen dat het gehele bos zou worden verkaveld tot bouwgrond. De verkoop kwam in 1928 tot stand met belangrijke financiële steun van de gemeenten Heiloo, Alkmaar, en de Provincie Noord-Holland. Alleen het gedeelte aan de oostzijde van de Kennemerstraatweg, het gebied van Nijenburg en omgeving, was nu nog in eigendom van de N.V. Uiteindelijk werden in 1966 alle aandelen van de N.V. met subsidie van de Gemeente Heiloo, de provincie en het Rijk verkocht aan Natuurmonumenten. De eenheid van het Landgoed Nijenburg werd veilig gesteld. In de jaren 60 werd het bos opnieuw bedreigd, ditmaal door plannen om een grote aftakking van de A9 dwars door het bos te laten lopen. Vanuit Heiloo is toen uitgebreid en met succes actie gevoerd om dit tegen te houden. Er ging wel een deel verloren door de aanleg van de Rondweg, maar de afslag die ongeveer ter hoogte van de Kuillaan was bedacht kwam er niet. Eind jaren 70 deed zich weer een bedreiging voor, in de vorm van de beoogde aanleg van een gasleiding, waarvoor een strook dwars door het bos gekapt zou moeten worden. Ook daartegen is toen actie tegen gevoerd. Uiteindelijk werd de leiding zonder schade aan het bos aangelegd.
Om duurzaam behoud te garanderen werd besloten het landgoed van 285 hectare in twee transacties (1932 en 1966) te verkopen aan de Vereniging Natuurmonumenten. Op haar beurt heeft Natuurmonumenten in 2004 besloten de gebouwen over te dragen aan Vereniging Hendrick de Keyser. Laatstgenoemde stichting is sindsdien verantwoordelijk voor het beheer, de renovatie en restauratie van het hoofdgebouw en het bijbehorende koetshuis.
Het Heilooerbos bevat veel bijzondere plantensoorten, paddenstoelen, bomen en dieren. Hierop wordt in dit kader niet verder ingegaan.
Dichter bij het landhuis had het bos een meer parkachtig karakter.

Bijzondere plekken
In het Heilooerbos en aan de rand daarvan, ten westen van de Kennemerstraatweg bevinden zich een aantal bijzondere plekken die hieronder worden weergegeven. In dit verband worden ook de plekken ten oosten van de Kennemerstraatweg benoemd omdat het uiteindelijk als geheel door Natuurmonumenten werd aangekocht en wordt onderhouden. De aanwezige gebouwen worden wel benoemd, maar niet nader beschreven.

De Westerlaan of Ronde-O-Laan
Vanuit het landhuis loopt een lange, kaarsrechte zichtlijn in westelijke richting, de zogenaamde ‘Ronde-O-laan’. Het is een brede en bijna een kilometer lange grasbaan aan beide kanten beplant met dubbele rijen beuken, die iets verhoogd staan ten opzichte van de grasbaan. Deze laan zou een restant zijn van de Franse parkaanleg en is genoemd de ‘Ronde O’, een verbastering van ‘rondeau’, een ronde ruimte, gemarkeerd met piketpaaltjes vlak bij de Westerweg waar vroeger verschillende lanen bijeenkwamen. De officiele benaming was echter ‘Westerlaan’. Volgens een andere lezing zou het zijn naam te danken hebben aan een ronde lage markering door middel van een laag ijzeren hekje in de vorm van een ‘O op een plek waar zeven of acht wegen samen kwamen. Na de Eerste Wereldoorlog werd de laan ook gebruikt voor de goed bezochte jaarlijkse harddraverij. De Westerlaan liep vroeger eigenlijk door tot aan het Huis Nijenburg toen daar nog geen vijver was.

Let op de piketpaaltjes

De Kattenberg
Vlak bij de Rijksweg en even ten noorden van de zichtlijn vanuit Nijenburg bevindt zich de Kattenberg. De Kattenberg is een opvallende heuvel in het bos met een prachtige grote en oude linde er op. Over de oorsprong en de exacte ouderdom van de Kattenberg tast men in het duister.
Archeologen vermoeden dat de heuvel kunstmatig is en ergens uit de late middeleeuwen dateert. Er is echter nog geen onderzoek naar verricht. De naam Kattenberg doet wel vermoeden dat de heuvel wellicht ouder is: katten worden vaak in relatie gebracht met hekserijen en mogelijk ook voorchristelijke gebruiken. Is de Kattenberg een grafheuvel die later is verhoogd? Wat was de oude functie van deze plek? Alleen onderzoek kan de in nevelen gehulde historie van het heuveltje verhelderen.
Waarschijnlijk is een bestaande heuvel tijdens het graven van de waterpartijen rond het landhuis verhoogd met de daaruit vrijgekomen grond. De linde op de heuvel dateert in ieder geval van voor 1700 en bevindt zich met de stam voor een deel onder de grond. De Kattenberg als zodanig bestond volgens een testament in ieder geval al voor 1789. De boom werd in 2023 ernstig beschadigd door de storm Poly.

De Preekstoel
Een andere bijzondere plek in het bos is de Preekstoel. Het is een kleine verhoging op de kruising van de Kuillaan en de Westerweg. Volgens de overlevering was de preekstoel een oude, voorchristelijke cultusplaats waar men oude goden aanbad. Ook wordt verteld dat Willibrord hier gepreekt zou hebben, maar het is zeer onwaarschijnlijk dat Willibrord persoonlijk in Heiloo is geweest (zie webpagina alhier). De protestanten hebben hier hun hagenpreken gehouden.

De boswachterswoning
De karakteristieke boswachterswoning stamt uit 1913, behorende bij landgoed Nijenburg. Waarschijnlijk is de woning gebouwd toen de vennootschap N.V. Nijenburg in 1913 werd opgericht.
Deze vroegere boswachterswoning ligt schuin tegenover De Preekstoel aan de Kuillaan. In 1680 heette de Kuillaan de Luitlaan.

De IJsbaan
Na een traditie van schaatsen op de vijver en grachten van Nijenburg werd er in 1924 een ijsbaan aangelegd op de driehoekige plaats aan de Zandersloot – Kuillaan. Deze nog steeds aanwezige ijsbaan kwam tot stand met medewerking van de heren Van Foreest en de Gemeente. De opening vond december 1924 plaats, maar omdat er toen geen ijs was werd de ijsbaan pas in 1925 in gebruik genomen.

De Koude Keuken
Dit is een plek op de kruising Kraaienlaan en Willibrordusweg, nu een vijfsprong, waar tussen de middag een koud maal werd verschaft aan jagers en drijvers. Vroeger werd er namelijk in deze bossen en weilanden op wild gejaagd.
Boerderij Noord-West
Dit is een boerderijencomplex dat bestaat uit een witte stolpboerderij (18e eeuw) en een kleinere stolp als knechtswoning (ca. 1900). Het maakt deel uit van het landgoed Nijenburg en is in bezit van Natuurmonumenten.

Boerderij Het Stet
Boerderij ‘Het Stet’ behoort bij het landgoed Nijenburg, was aanvankelijk veeboerderij en is thans in gebruik als boswachterswoning. Vanwege de ligging op de overgang van strandwal naar strandvlakte en als onderdeel van het landgoed bezit zij landschappelijke en situeringswaarde.
Een stet is een klein haventje, dat ten westen van de boerderij heeft gelegen. De boerderij is in 1960 gebouwd in opdracht van de stichting Paling en Van Foreest.

Boerderij Cranenbroek
Boerderijcomplex Cranenbroek (thans Vredenoord genaamd), bestaat uit een erfaanlegstructuur, een stolpboerderij, een stenen schuur en hekpijlers. De voorganger van dit boerderijcomplex was Huis Cranenbroek.

Boerderij Belieslaan 16-18
Dit boerderijcomplex (stolpboerderij, kapberg en rentenierswoning) is onderdeel van landgoed Nijenburg. Gelegen op overgang strandwal en strandvlakte. Het bouwjaar is onbekend, maar op een kaart van 1819 is bebouwing zichtbaar. Het gebouwencomplex stamt uit ca. 1900.

Plattegrond Heilooerbos

Verklaring nummers op plattegrond Heilooerbos (zie plattegrond hierboven)
1 Spokenbos
2 Kattenberg
3 Middenlaan
4 Kortelingen
5 Heerenweg
6 Zanderslootweg
7 Willibrordusweg
8 De Koude Keuken
9 Ronde O
10 Plek waar meerdere wegen samenkomen en waaraan de Ronde-O-Laan zijn naam heeft te danken
11 Onder Abraham
12 Eikenlaan
13 Kuillaan
14 IJsbaan
15 Preekstoel
16 Boerderij Cranenbroek (nu Vredenoord)
17 Boerderij Noord-West
18 Kraaienlaan
19 Westerweg
20 Stetlaan (op nr. 16-18 boerderij (Rijksmonument)
21 Boerderij Het Stet
22 Sparrenbos
23 Blockhovepark

Plattegrond Landgoed Nijenburg

Verklaring nummers op plattegrond Landgoed Nijenburg (zie plattegrond hierboven)
Parkbossen
A = Delensbosje (bos vernoemd naar de ontwerper van dit bos)
B = Sterrenbos
C = Zondagskrocht (op de aanwezige open plek heeft een tennisbaan gelegen)
Bijzondere plekken
1 = Van Delenslaantje
2 = Beukenslinger / Beukenplein
3 = Eikenslinger
4 = Batterij Jan III
5 = Boerderij (Kennemerstraatweg 280, Rijksmonument)
6 = Dennenrondje / Dennenplein
7 = Lindenslinger
8 = Goudvissenkom
9 = De Comedie (hier vonden o.a. concerten en toneeluitvoeringen plaats)
10 = Hondenherberg
11 = Kom der zaligheden
12 = Spekdammetje
13 = Moestuin
14 = Huis Nijenburg (Kennemerstraatweg 278, Rijksmonument)
15 = De Echo (vijver)
16 = Portierswoning (Kennemerstraatweg 272, Rijksmonument)
17 = Koetshuis (Kennemerstraatweg 278, Rijksmonument)
18 = Boerderij (Kennemerstraatweg 276 Boerderij, Gemeentelijk Monument)
19 = Torenlaan (op het pad had men vroeger zicht op de Waagtoren)
20 = Tuinmanswoning (Nijenburgerweg 1a, Rijksmonument)
21 = Varkensschuur (Nijenburgerweg ongenummerd, Rijksmonument)
22 = Nijenburgerweg (Gemeentelijk Monument)

Bronnen
Nijenburg te Heiloo, Vereniging Oud Heiloo, Mr.J.H.Rombach, 1987
Heiloo door de jaren heen. Heiloo, Drukkerij Uitkijkpost, Henk Oostendorp, 1994
Heiloo voor en na Willibrord, Gemeente Heiloo, C. Streefkerk e.a. (red.), 1995
Rijksmonumenten.nl
Tekening Delenbosje door Mevr. van Foreest

Dick Slagter, 2016 (herzien 19-09-2024)